ساندیس خور

واکاوی اندیشه شیخ فضل الله در مشروطه مشروعه

مصلح زمان آگاه و غرب شناس

ناظم الاسلام کرمانی می‏نویسد: به شیخ نوری گفتم«ملای سیصد سال قبل به کار امروز مردم‏ نمی‏خورد» و شیخ بلافاصله بر کلامم تکمله زد که: خیلی دور رفتی!بلکه ملای سی سال قبل به‏ درد امروز نمی‏خورد.

مصلح زمان آگاه و غرب شناس

آیت الله شیخ فضل الله نوری اندیشمندی ژرف نگر و مبارزی ثابت قدم بود و جمع این دو صفت از او، شخصیتی دانای راز و شناسای اسرار ساخته بود که نظیرش در میان سیاست‏گران دو قرن اخیر ایران کمتر یافت می‏شود. او با بصیرتی عارفانه وفطانتی مومنانه در اعماق ژرف تحولات نوین ایران می‏نگریست و چیزی را در آن خشت خام می‏دید که بسیاری، در آینه روزگار هم نمی‏دیدند. او که هوای نام و ننگ را از سرش بیرون کرده بود، به ترسیم خط تاریخی جاودانه‏ ای همت گماشت که اگر در اوراق پریشان تاریخ معاصر ما جای نمی‏ گرفت، وجدان تاریخ، ما را به هزار گونه سستی و اهمال نکوهش می‏کرد.

زمان آگاهی و غرب‏شناسی

 ناظم الاسلام کرمانی می‏نویسد:به شیخ نوری گفتم«ملای سیصد سال قبل به کار امروز مردم‏ نمی‏خورد»و شیخ بلافاصله بر کلامم تکمله زد که:خیلی دور رفتی!بلکه ملای سی سال قبل به‏ درد امروز نمی‏خورد.ملای امروز باید عالم به مقتصیات وقت باشد،باید مناسبات دول‏[-سیاست‏ جهانی‏]را نیز عالم باشد.» آیت اللّه حاج شیخ حسین لنکرانی،ضمن اشاره به روابط خاص شیخ‏ با حاج میرزا عبد الغفار خان نجم الدوله(ریاضیدان و منجم نامدار و دانشمند ذوفنون عصر قاجار) می‏گفت: «اوراق و نشریاتی که در خارج کشور نشر می‏یافت و ارتباط به اسلام و ایران داشت،به‏ وسیله مرحوم نجم الدوله تهیه می‏شد و همراه با ترجمهء آن قسمت از آنها که به زبانهای غیرشرقی‏ نوشته شده بود،تحویل مرحوم شیخ می‏گردید.» ضمنا شنیده می‏شد که حاج نجم الدوله رابط شیخ با سید جمال الدین اسدآبادی همدانی معروف بوده ‏اند.به گفته وی: «برای عدم کشف این‏ وضع،ارتباط شیخ با نجم الدوله به شکل مجلس درس انجام می‏یافته،او در خدمت شیخ از فقه‏ و اصول و کلام بهره‏مند می‏شده و شیخ هم علم نجوم و هیأت را که خود در آن سابقه داشته‏ به وسیله مباحثه با این منجم هیوی معروف،تکمیل می‏کرده است.»

در تأیید سخنان عبد العظیم‏ علیه السلام در صدر مشروطه،راجع‏ به ماهیت مکاتب غربی نظیر ناتورالیسم و…)با مندرجات‏ رسالهء سید جمال الدین در رد نیچریه وجود دارد،شاهد مثال آورد.همچنین به گفته لنکرانی باید افزود که شیخ،برای تهیه و ترجمه مندرجات جراید اروپا درباره ایران،در اواخر عمر خویش از میرزا محمد خان قزوینی معروف بهره می‏گرفت که خود زمانی نزد شیخ درس خوانده بود و در صدر مشروطه در اروپا به سر می‏برد.در همین زمینه،نامه‏ مهمی از قزوینی به شیخ وجود دارد که در آن،قزوینی ضمن تأکید بر امتیاز خاص روحانیت‏ شیعه بر مقامات کلیسا(در رهبری نهضتهای رهایی‏بخش و عدالتخواه)،شرحی زباندار از مصادرهء اموال کلیسا و اخراج اسقف بزرگ پاریس در همان ایام توسط دولت فرانسه،و موافقت مردم آن کشور با این امر،به شیخ نوشته و شاید به ‏طور ناخواسته،توجه شیخ را به ماهیت ضد دینی فرهنگ و تمدن غرب،جلب کرده است.

شعار اصلی انقلاب فرانسه،این بود: نه قانون،نه شاه!نه خدا! (Ne Roi,Ne Loi,Ne Dieu) و انقلابیون شعار می‏دادند: تا وقتی روده‏ های آخرین فرمانروای مستبد،با آخرین کشیش به‏ دار کشیده نشود،مردم به آزادی نخواهند رسید! و جناب قزوینی هنگام نگارش این نامه، نمی‏دانست که نفوذ رگه‏ های فرهنگ«اومانیستی-فراماسونی»انقلاب فرانسه در میان جناح‏ تندرو مشروطه،نهایتا کار را به جایی خواهد رساند که مخاطب عالی مقام وی در این نامه‏ (شیخ فضل اللّه)،سرنوشتی به مراتب بدتر و فجیع‏ تر از رئیس اسقفان پاریس خواهدیافت! اشاراتی که شیخ فضل اللّه در لوایح عصر مشروطه،درباره«خرد گسسته از وحی»اروپاییان‏ عصر خویش دارد و تحلیل عمیقی که از ماهیت مکاتبی چون نهیلیسم،ناتورالیسم،سوسیالیسم‏ و آنارشیسم به دست می‏دهد و آنها را به رغم اختلاف در لفظ،معنا متحد شمرده و سر و ته‏ یک کرباس می‏شناسد،دلیلی است روشن بر عمق درک او از«بنیان واحد»ایدئولوژیهای غرب‏ جدید:اومانیسم.

فی المثل می‏فرماید: غربیها«مهمی جز تکمیل حس ظاهر و قوای نکرویه ندارند و عقولشان مغطی به اغطیهء کثیرهء کثیفه شده»است. یا: «در این عصر ما فرقه‏ ها پیدا شده ‏اند که بالمرّه منکر ادیان و حقوق و حدود هستند. این‏ فرق مستحدثه را،برحسب تفاوت اغراض،اسمهای مختلف است: آنارشیست،نهیلیست، سوسیالیست،ناطورالیست،بابیست؛ و اینها یک نحو چالاکی و تردستی در اثاره‏[برانگیختن‏] فتنه و فساد دارند و به واسطه ورزشی که در این کارها کرده‏ اند،هر جا که هستند،آنجا را آشفته و پریشان می‏کنند. سالهاست که دو دستهء اخیر از اینها،در ایران پیدا شده و مثل شیطان، مشغول وسوسه و راهزنی و فریبندگی عوام اضل من الانعام هستند. یکی فرقهء بابیه است و دیگر فرقه طبیعیه. این دو فرقه،لفظا مختلف است و لبّا[-در باطن‏]متفق هستند و مقصد صمیمی آنها نسبت به مملکت ایران،دو امر عظیم است: یکی تغییر مذهب،و دیگری تبدیل‏ سلطنت‏[از صورت و ظاهر اسلامی آن به صورت و باطن صددرصد ضد اسلامی‏].»

اهل نظر،تعریفی را که شیخ در رسالهء تذکره الغافل،از مشروطه(سکولار) به دست داده، دقیق‏ترین تعریف شمرده ‏اند:«…برادر عزیزم،بدان که: حقیقت مشروطه عبارت از آن است که‏ منتخبین از بلدان،به انتخاب خود رعایا،در مرکز مملکت جمع شوند و اینها هیأت مقننه مملکت‏ باشند و نظر به مقتضیات عصر بکنند و قانونی مستقلا مطابق با اکثر آراء بنویسند موافق مقتضای‏ عصر،به عقول ناقصهء خودشان،بدون ملاحظهء موافقت و مخالفت آن با شرع اطهر،بلکه هرچه به نظر اکثر آنها نیکو و مستحسن آمد او را قانون مملکتی قرار بدهند…» اشارات فوق،به خوبی نشانگر آشنائی کلان و عمیق شیخ با تفکر و تمدن سکولار غربی است.شیخ،خاصه در اواخر عمر، با قاطعیت هر نوع برخورد انفعالی در برابر امواج فکری و سیاسی جدید را محکوم می‏کرد و شریعت جاوید نبوی(ص)را،تحت هیچ عنوان و بهانه‏ای نظیر عنوان فریبای«مقتضیات عصر»، تغییرپذیر نمی‏ دانست.
اصلاحگر عصر مشروطه
 شیخ، ،در مقدمات ایجاد و تحصیل آنچه که بعدها به نام«مشروطیت»معروف‏ شد، نقش اساسی داشت و به این معنا،عموم مورخان اشاره دارند. پس خود را در حفظ و پاسداری از آنچه که دستاورد نهضت ملت(قیام عدالتخانه)می‏انگاشت.موظف می‏شمرد و برخلاف برخی از رهبران که در برابر فشار و تهدید گروههای تندرو و جریانات سکولار جا می‏زدند،با تمام توان می‏ ایستاد و می‏ کوشید مانع انحراف نهضت از راست راه ملی و اسلامی آن‏ به چپ و راست گردد.

برای آشنایی با نقش اصلاحی که شیخ فضل اللّه در طول جنبش مشروطه ایفا کرد،بایستی‏ روند پرنشیب و فراز این جنبش را از آغاز تا زمان شهادت شیخ،مورد دقت و ملاحظه قرار داد:جریانی که به نام مشروطه در تاریخ کشورمان معروف شده،خود مسبوق به نهضت اصیل، اسلامی و مستقل عدالتخانه بود که رهبری آن به عهدهء علمای دین(بالاخص شیخ فضل اللّه) قرار داشت و مقصد عمده اش نیز تأسیس عدالتخانه بود،یعنی تأسیس مجمعی از نمایندگان‏ طبیعی اصناف و طبقات مردم که به شور بنشینند و برای دوایر دولتی،قانون بنویسند،تا به‏ خودکامگی های دولت و دربار پایان داده شود.هجرت شیخ و سیدین به قم در صدر مشروطه به‏ همین منظور انجام گرفت و صدور دستخط تأسیس مجلس شورای اسلامی از سوی مظفر الدین‏ شاه نیز دستاورد همین حرکت بود.

مع الاسف همزمان با هجرت علما به قم،با کارگردانی‏ سفارت انگلیس و ستون پنجمشان در داخل کشور،طرح کشاندن مردم ساده و غافل(یا شکمباره)به سفارت ریخته شد و استعمار بریتانیا به دسایس معمول خود شدت بخشید و برای‏ نسخ و نابودی آن قیام اسلامی-مردمی،از طریق سیاست خطرناک مسخ و انحراف وارد شد…. نقشهء مزبور به زودی شعار همه کس فهم و ریشه‏ دار عدالتخانه را،جایگزین شعار وارداتی،چند پهلو و متشابه مشروطه ساخت.نیز به یاری کاردار سفارت،در دستخط شاه محتضر(مورخ ۱۶ جمادی الثانی ۱۳۲۴ ق)مبنی بر اجازهء تأسیس مجلس شورای اسلامی دست برده و درست در بحبوحه به بار نشستن نهضت عدالتخواهی،قید«اسلامی»را برای همیشه(در دوران مشروطه)ازعنوان مجلس حذف کردند! سپس هم مانع تثبیت عنوان«مشروعه»به جای«مشروطه»شدند و این البته آخرین گام انحرافی در مسیر نهضت ملت نبود…

مشروطه وارداتی،در نظر طراحان اصلی آن،کپیه‏ ای از لیبرال دموکراسی غربی بود که بر مفهوم فراماسونری،لیبرالیستی شعار آزادی-برابری-برادری(و نه مفاهیم محصل اسلامی‏ آنها)تکیه داشت و از حیث قانونگذاری،تعیین و تنظیم روش زیست انسانها،اهوای نفس‏ اکثریت را،به نحوی قانونمند،جایگزین تشریع الهی می‏ساخت.و پیداست که چنین مشروطه ‏ای‏ -به قول شیخ-آبش با«شرع»و«مشروعه»در یک جوی نمی‏رفت.اما باید توجه داشت که مشروطه ‏بازان صدر مشروطه،به صراحت و یکبارگی،پرده از مقاصد و مطامع حقیقی خویش برنمی‏ گرفتند و باطن شیطانی رژیم مطلوب خود را-که در طغیان‏ نسبت به حق،از«استبداد فردی و بی‏نقاب چند هزار ساله»پیشی می‏گرفت-رو نمی‏کردند و به قول کسروی:«تا دیری سخن از شریعت و رواج آن می‏رفت و انبوهی از مردم می‏پنداشتند که‏ آنچه خواسته می‏شود همین است.»

ولی با گذشت زمان،که بازار هتاکی به ساحت احکام الهی‏ و جسارت به علما در روزنامه‏ ها و شبنامه‏ ها و میتینگ‏های مشروطه‏ چیان بالا گرفت و متهمان‏ به بابیگری و متظاهران به فرنگی‏ مآبی صحنه‏ گردان حوادث شدند-مشروطهء سفارت پرورده‏ پوست انداخت و باطن حقیقی خود را تا حدود زیادی آشکار ساخت.در نتیجه،شیخ نوری‏ نیز که از مدتها پیش،نگران انحراف نهضت و تباهی ثمرات قیام ملت بود،نوای انتقاد دیرینه‏ و فزایندهء خویش علیه مفاسد همزاد یا نوزاد مشروطه را،به فریاد رسای اعتراض بدل ساخت‏ و رسما در برابر مشروطه‏ چیان افراطی موضع گرفت و نهایتا با همفکران خویش در حضرت‏ عبد العظیم علیه السلام تحصن گزید و به نشر لوایح روشنگرانه و طرح شعار مشروطهء مشروعه‏ پرداخت و اعلام کرد که قانون اساسی باید دقیقا و کاملا با موازین شرع«تطبیق»شود،و این‏ تطبیق نیز،کار«کارشناسانه»می‏ طلبد که آن هم جز از«فقهای پارسا»برنمی‏آید. لزوم پایبندی شاه به«طریقهء حقه تشیع اثنی عشری»،نظارت فائقهء مجتهدین بر مصوبات‏ مجلس،شرط فقاهت در قاضی،و…اصولی بود که با مجاهدات پیگیر شیخ در متمم قانون‏ اساسی گنجانده شد.

مرحلهء بعدی جریان مشروطیت،با انحلال خونین مجلس شورای اول و قلع و قمع هواداران‏ مشروطه به دست محمد علی شاه آغاز شد که افکار عمومی هم-به علت نفرت از هرج و مرج‏ و آشوب فزاینده‏ ای که توسط جناح تندرو مشروطه در کشور پدید آمده و زندگی را بر همگان‏ مشکل کرده بود-نسبت به اقدام شاه،سکوت بلکه مساعدت نشان داد.در این مرحله،شیخ‏ با استفاده از فرصت پیش آمده،به تحریم مشروطهء مطلقه،و تلاش برای احیای عدالتخانه(مجلس شورا با اختیارات و مسئولیت«محدود»به حدود اصلاح«دوائر دولتی»)برخاست. اقدام‏ مزبور،ناشی از آشنایی کامل شیخ با ماهیت صحنه ‏گردانان غرب‏زدهء مشروطه و دسایس استعمار در آن برهه حساس بود. تأثیر شدید اقلیت فراماسون و منحرف مجلس اول بر اکثریت مسلمان‏ اما مشتبه آن،سازش امثال سردار اسعد(تجدیدگر مشروطه)با قدرتهای استکباری و حمایت‏ صریح روس و انگلیس از مشروطه و جناح تندرو آن در دوران مرسوم به استبداد صغیر،و بالاخره یأس شیخ از اصلاح غائله به شیوهء«قانونی و مسالمت‏آمیز»او را نهایتا به درگیری حاد و بی‏ برگشت با مشروطهء وارداتی کشانید. این مرحله،چندی پس از انحلال مجلس اول آغاز شد و تا قتل شهید نوری و ملا محمد خمامی و…،و انزوا و تبعید برخی دیگر از علما،ادامه یافت.

نکته قابل توجه،این است که شیخ،حتی در استبداد صغیر نیز مخالف وجود مجلس شورا و مشروطه(به معنی تحدید استبداد و مهار آن توسط شورایی از عقلای ملت)نبود.بلکه،به قول‏ خود:«مشروطه مشروعه و مجلس محدود»می‏خواست. لذا چند روز پس از انحلال مجلس‏ اول،به شاه تأکید کرد: «مشروطه باید باشد،ولی مشروطهء مشروعه و مجلس محدود،نه هرج‏ و مرج.» مخالفت صریح و بی ‏پروای شیخ با مشروطه و مجلس در اواخر عمر،ممکن است در نگاه‏ ابتدایی، نوعی عدول آشکار از(حتی)مواضع پیشین وی(-مشروطهء مشروعهء)تلقی شود. درحالی‏که اگر نیک دقت کنیم، شیخ نسبت به مشروطه(در شکل غربی آن) از روز نخست، تأملهای جدی و اصولی داشت و قائل به اصلاحات اساسی(بر وفق اصول و مبانی اسلام) در آن رژیم وارداتی بود. علاوه،معتقد بود که فتنه گران و غوغاسالاران، با بلوا آفرینی خود،فرصت‏ و امکان اصلاحات قانونی را از دولت و ملت می‏گیرند و راه را بر سلطهء دشمنان استقلال و آزادی ایران هموار می‏سازند. مع الأسف،جناح تندرو با شهر آشوبی هایش در مشروطهء اول، و بند بست با روس و انگلیس برای براندازی حکومت مرکزی در دوران موسوم به استبداد صغیر، نشان داد که نگرانی شیخ و همفکرانش بی ‏اساس نیست، و اسفبارتر آنکه: روس و انگلیس در اولتیماتومی که در فترت مزبور(به حمایت از مشروطه)به محمد علی شاه دادند، بر عفو و آزادی‏ عمل مشروطه ‏چیان تبعید شده اصرار داشتند، و مفهوم این امر آن بود که باز باید بساط تندروی ها و بلواگری های مشروطهء اول تجدید شود، و این چیزی نبود که شیخ و مصلحان همفکر وی،به‏ هیچ ‏وجه آن‏را برتابند.

در توضیح و تأیید آنچه گفتیم(عدم عدول شیخ از آرمان عدالت و شورا)، باید خاطر نشان‏ سازیم: شاه در دستخطی که(پس از تظاهرات باغشاه بر ضد مشروطه)در اواسط دوران استبداد صغیر خطاب به شیخ و علما صادر کرد قول داد که «در نشر عدالت و بسط معدلت،دستور العمل لازم»را صادر کند و از آنان خواست مردم را از عزم ملوکانه به«نشر معدلت و رعایت حقوق‏ رعیت و اصلاح مفاسد به قانون دین مبین اسلام حضرت خاتم النبیین صلی اللّه علیه و آله و سلم‏ اطلاع» دهند. در پی این امر نیز،«مجلس شورای کبرای مملکتی»در ذی قعدهء ۱۳۲۶ ق گشایش‏ یافت تا به صورت قائم ‏مقام مجلس شورای مشروطه عمل کند.
 شیخ در نامه به علمای مازندران(۵ ذی قعدهء ۱۳۲۶) ضمن مژده افتتاح مجلس مزبور(متشکل‏ از جمعی از وزرا و رجال و تجار«محترم عاقل دانشمند خیرخواه دولت و ملت»)، اظهار امیدواری کرد که: «ان شاء اللّه من‏بعد آنچه راجع ‏به قوانین عامه و معدلت تامّه است در این دارالعدالهء مبارکه مذاکره و اقدام خواهد گردید.» مسلما اگر شورش تبریز و دست خارجی، می‏گذاشت‏ اوضاع کشور به حال عادی بازگردد، شیخ با حمایت«مشروط»از این مجلس، می‏کوشید اهداف‏ عدالتخواهانه ‏اش را به دست اعضای آن تحقق بخشد…مع الاسف تلاش صادقانه و جدّی شیخ‏ در این مرحله به علل گوناگون، همچون: عملکرد بد و غارتگرانهء بخشی از قشون اعزامی به‏ تبریز ،تعلل عمدی صاحب‏ منصبان روسی قزاقخانه(که محرمانه از سوی روسیه به آنان«دستور ایست»داده شده بود) در دفع هجوم نیروهای مشروطه به پایتخت‏، و نااستواری شاه در مقابل‏ فشار شدید روس و انگلیس، و امید واهی او به کمک تزار،به نتیجهء مطلوب نرسید و با فتح‏ و اشغال نظامی تهران عناصر مرعوب یا مزدور روس و انگلیس نظیر سپهدار تنکابنی و سردار اسعد بختیاری(که مع الأسف،حتی بی‏حضور مؤثر جناح مشروطه‏ خواهان پاکدل و سلیم النفس‏ نظیر شادروان ستار خان انجام گرفت) محمد علی شاه از سلطنت خلع و میدان برای تاخت و تاز دیگران و شهادت فجیع شیخ بازگردید…

 نویسنده: علی ابوالحسنی (منذر)

عمارها